We herinneren ons dat in de tijd dat Europa op het hoogtepunt van zijn koloniale overmoed was, het gebruikelijk was om de wereld in te delen in “beschaafde landen” (de westerse mogendheden), “halfbeschaafde landen” (bijvoorbeeld het Ottomaanse Rijk) en “wilde gebieden” (Sub-Sahara Afrika). Deze gewoonte bestaat nog steeds, alleen zijn de woorden veranderd: nu zijn er “democratieën” (de NAVO-leden natuurlijk), “landen in democratisering” en ‘dictaturen’.

Bovendien worden sommige staten die tot de derde categorie worden gerekend door de NAVO gegroepeerd in een “As van het Kwaad”. Tot deze staten behoren al geruime tijd Rusland, China en Noord-Korea. Meer recentelijk is Iran hieraan toegevoegd. We zullen proberen uit te leggen waarom.

Iran bestempeld als bedreiging voor de NAVO

In het Strategisch Concept 2022 van de NAVO, dat op 29 juni van dat jaar na de top in Madrid werd aangenomen, staat te lezen: “De Russische Federatie vormt de grootste en meest directe bedreiging voor de veiligheid van de bondgenoten en voor de vrede en stabiliteit in het Euro-Atlantisch gebied”. Bovendien “heeft de Volksrepubliek China ambities en voert zij een dwingend beleid dat in strijd is met onze belangen, onze veiligheid en onze waarden”. Twee vijanden bij uitstek... Maar op pagina 5 staat ook het volgende: “De mogelijkheid dat vijandige staten of niet-statelijke actoren chemische, biologische, radiologische of nucleaire stoffen of wapens tegen de NAVO gebruiken, blijft een bedreiging voor onze veiligheid. Iran en Noord-Korea blijven hun nucleaire programma's en raketprogramma's ontwikkelen”. Iran wordt dus naast Noord-Korea en niet-statelijke actoren als een bedreiging aangemerkt.

Hoewel het NAVO-document zich niet afvraagt wat Teheran ertoe brengt zijn militaire programma's te ontwikkelen, zijn wij dat wel verplicht te doen. Iran heeft namelijk verschillende traumatische gebeurtenissen meegemaakt die zijn defensieve reactie grotendeels verklaren. Ten eerste was er de staatsgreep van 1953 tegen dokter Mohammed Mossadegh, een seculiere nationalistische leider die probeerde de olie te nationaliseren om een onafhankelijk beleid te financieren. Een complot waarin de Britten en Amerikanen een sleutelrol speelden. Ten tweede was er de oorlog tussen Iran en Irak in de jaren 1980. Dit conflict was een bloedige strijd en werd cynisch in stand gehouden door westerse leiders en wapenhandelaars. Ten slotte was er de invasie van Irak in 2003 door Washington. Deze agressie maakte deel uit van het plan van de Amerikaanse en Israëlische neoconservatieven om de politieke kaart van de regio te hertekenen. En Iran behoorde ook tot de doelwitten...

De toenadering tussen Iran en Rusland

Sinds de komst van de islamitische republiek in 1979 schommelden de betrekkingen tussen Moskou en Teheran regelmatig tussen samenwerking en wantrouwen. Dat laatste overheerste tot de ineenstorting van de Sovjet-Unie in 1991. Daarna kwam er een voorzichtige verbetering. In 2001 bracht president Mohamad Khatami een bezoek aan Rusland. Dit bezoek resulteerde in een verdrag waarin de basisprincipes van de nieuwe betrekkingen werden vastgelegd. Deze zouden leiden tot economische, energetische en militaire samenwerking.

In de jaren 2000 nam Moskou echter geen stelling voor de Iraniërs in hun streven naar de ontwikkeling van een militair nucleair programma. Van 2008 tot 2012 probeerde de Russische president Dmitri Medvedev namelijk toenadering te zoeken tot de westerse mogendheden. Het mislukken van dit beleid en de ondergang van het regime van Assad in Syrië vanaf 2011 zullen een nieuwe koers bepalen. Zowel de Russen als de Iraniërs zullen aanzienlijke middelen inzetten – de Russen in de lucht, de Iraniërs op het land – om Damascus te steunen, dat hen toegang tot de oostelijke Middellandse Zee garandeert.

Vanaf 2013 neemt de regering van Hassan Rouhani een verzoenende houding aan ten opzichte van het Westen. Het doel is om de sancties tegen de economie van het land te versoepelen. Dit leidt in juli 2015 tot een akkoord in Wenen met de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad, Duitsland en de EU. Maar in mei 2018 kondigt de regering-Trump aan dat zij zich uit dit akkoord terugtrekt en talrijke sancties opnieuw instelt. Het beleid van Rouhani om de VS en de EU de hand te reiken, blijkt een mislukking, net als dat van Medvedev enkele jaren eerder. Het Westen stelt het niet op prijs dat men op een enigszins gelijkwaardige basis met hen wil onderhandelen...

Met Ebrahim Raïssi besluit Teheran zich dan ook tot andere partners te wenden. Pogingen in die richting waren al ondernomen onder het presidentschap van Mahmoud Ahmadinejad (2005-2013). Door de toenadering tot China en Rusland kon Iran in juli 2023 toetreden tot de Shanghai Cooperation Organisation (SCO), een door China en Rusland opgerichte organisatie voor economische en politieke samenwerking, en in januari 2024 tot de BRICS-groep (nu BRICS+). Raïssi kwam in mei om het leven bij een helikopterongeluk en werd opgevolgd door Massoud Pezeshkian, die de samenwerking met Moskou voortzet. Er worden overeenkomsten gesloten voor diverse logistieke en economische projecten. Iran blijft echter een relatief onbelangrijke economische partner voor Rusland in vergelijking met landen als Turkije en de Verenigde Arabische Emiraten.

De gevolgen van het Russische offensief in Oekraïne

Opgemerkt moet worden dat het Russische offensief in Oekraïne in februari 2022 de betrekkingen zal intensiveren. Vanaf april levert Iran aan Rusland artilleriegranaten, tankmunitie, ongeleide raketten, reserveonderdelen, vliegtuigbommen en raketten. Daarna volgen drones, met de levering van apparatuur en hulp bij de productie van materiaal. Deze intensivering is te verklaren door verschillende factoren. Een van de belangrijkste factoren is ongetwijfeld de wil om de omsingelingsstrategie van het Westen tegen te gaan, zowel die van de NAVO ten aanzien van Rusland als die van de as Washington-Tel Aviv ten aanzien van Iran. Op 17 januari 2025 ondertekenen Rusland en Iran in Moskou het bilaterale verdrag inzake strategisch partnerschap. De reikwijdte hiervan moet echter worden gerelativeerd: het bevat geen clausule inzake wederzijdse steun in geval van agressie, noch inzake de oprichting van een militair bondgenootschap tussen beide staten. Het verdrag formaliseert veeleer de evolutie van de betrekkingen zonder nieuwe te creëren. Beide staten hebben hun eigen belangen en die vallen lang niet altijd samen.

Ondanks de beperkingen ervan, zorgt deze samenwerking toch voor onrust in de Verenigde Staten. Neem bijvoorbeeld Richard Fontaine. Hij was lid van de Nationale Veiligheidsraad (2003-2004) en van de Defence Policy Board van het Pentagon, en is sinds 2019 directeur-generaal van de denktank Center for a New American Security (CNAS), waar hij Victoria Nuland opvolgde. Samen met Andrea Kendall-Taylor, directeur van het Transatlantic Security Program van het CNAS en voormalig inlichtingenofficier, schreef hij een artikel dat op 23 april 2024 in Foreign Affairs verscheen. De titel luidt: “De as van de omwenteling. Hoe de tegenstanders van Amerika zich verenigen om de wereldorde omver te werpen”. Met de vinger wordt gewezen naar Rusland, China, Noord-Korea en... Iran.

Israël, de E3 en de dreiging van een regionale brandhaard

Er is een vazal van de Amerikaanse macht die sinds 1993 alles in het werk stelt om elke dialoog met Teheran te verhinderen: Israël. In het voorjaar van 1995 had het regime in Teheran het Amerikaanse bedrijf Conoco gekozen voor de exploitatie van de olievelden van Sirri. Het was duidelijk de bedoeling om de betrekkingen met Washington te verbeteren. Tel Aviv maakte gebruik van zijn invloedrijke netwerken en op 14 maart legde president Clinton zijn veto in tegen de overeenkomst met Conoco. De volgende dag ondertekende hij een decreet dat Amerikaanse bedrijven verbood bij te dragen aan de exploitatie van Iraanse olie. Met de komst van de neoconservatieven aan de macht in 2001 schakelden de VS over op een strategie van regimeveranderingen in West-Azië. Israël beschouwt deze strategie als zeer gunstig voor zichzelf. In dit licht moet de recente Twaalfdaagse Oorlog worden gezien, die uitliep op een pijnlijke nederlaag voor Trump en Netanyahu.

Tot slot zijn er nog andere oorlogszuchtige hovelingen, namelijk de E3: Groot-Brittannië, Frankrijk en Duitsland. Op donderdag 28 augustus jongstleden hebben zij een verklaring afgelegd aan de VN-Veiligheidsraad. In deze verklaring wordt Teheran beschuldigd van het niet nakomen van zijn verplichtingen uit hoofde van het akkoord van Wenen van 2015 en krijgt het dertig dagen de tijd om hieraan te voldoen. Als dat niet gebeurt, volgt een “snapback”, het herstel van de VN-sancties tegen Iran. Deze beslissing is nogal vreemd: het zijn immers de VS die zich in 2018 eenzijdig uit het akkoord hebben teruggetrokken. Bovendien heeft het iets cynisch: Starmer, Macron en Merz worden geconfronteerd met grote interne sociale problemen en diepe verontwaardiging over de genocide die Israël in Gaza heeft gepleegd. De verleiding is dan ook groot om “externe vijanden” te stigmatiseren. Ten slotte is het gevaarlijk omdat het bijdraagt aan een verdere escalatie van de situatie in de regio. En Iran is bereid om terug te slaan tegen de as Washington-Tel Aviv, bijvoorbeeld door de Straat van Hormuz te blokkeren, waar dagelijks 20 tot 30% van de wereldwijde olieconsumptie doorheen gaat...